Sankhya – drevna nauka o prirodi i ljudskoj duši

Sânkhya je drevno učenje koje opisuje odnos prirode i ljudske suštine. Ona se izdvaja od svih drugih učenja koja pokušavaju to isto po tome što i prirodu i čovekovu suštinu sagledava iz najšire perspektive, potpuno objektivno i bez metafizičkih spekulacija, bez ikakve simbolike i mitologizacije. Dok se druga učenja bave samo prirodom koju opažamo čulima, a sve više dimenzije predstavljaju kao „božanske” i „natprirodne”, kod sânkhye su sve više dimenzije predstavljene kao sastavni delovi prirodne uzročnosti. Na taj način sânkhya nam prirodu predstavlja u svom njenom bogatstvu, koju današnja nauka tek počinje da otkriva. Zajedno sa sveobuhvatnim prikazom prirode, sânkhya nam i čovekovu suštinu takođe prikazuje na jedinstven način, sveobuhvatno i najdublje. Dok neka druga učenja čoveka prikazuju kao grešno biće otuđeno od božanske celine, a današnja nauka čoveka čak prikazuje kao slučajni proizvod greške u deobi DNK, kao unapređenog majmuna, za sânkhyu čovekova suština je ništa drugo do ista ona svest samoga Apsoluta koja omogućava celu prirodu. Da bi se izrazila tako jednostavna i duboka istina, sânkhya ne koristi složena učenja niti objašnjenja, već celu stvar jednostavno i jasno izražava pomoću „sistemskog mišljenja”. Osnovna odlika „sistemskog mišljenja” jeste uvid da je živa celina nešto više od skupa njenih činilaca, zatim da suštinska svojstva živog sistema potiču iz interakcija i odnosa između činilaca, i da se ti odnosi ponavljaju u izvesnim konfiguracijama ili shemama. Radi se, dakle, o dinamičkom procesu odnosa koji izražava određeni kvalitet, i on se najbolje može izraziti mapiranjem shemama, kao što su to već davno učinjeno u Ji đingu i u Kabali. U sânkhyi je mapiranje izvedeno kroz prikaz kategorija prirode. Objašnjenja svih kategorija sačinjavaju glavni sadržaj ove knjige. Najzad, upoznavanje odnosa izraženih kroz shemu ne može se ograničiti samo na komponente jednog sistema, već se mora proširiti i na njegovu okolinu, na kontekst sistema što upućuje i na prirodu subjekta koji ga doživljava. Sve to zapravo upućuje na suštinski značaj subjekta kao ishoda sveg naučnog istraživanja. Pitanje svesnog subjekta je konačno pitanje nauke. Otkriveno je, naime, ne samo da čovek kao svesni subjekat postavlja uslove eksperimenta sa kojim se otkrivaju osnove prirode, već da od njega samoga zavisi i ishod tih eksperimenata, odnosno sama priroda stvarnosti. Pitanje o ulozi svesnog subjekta na prirodu stvarnosti nije savremeno pitanje iz eksperimentalne fizike, ono je sânkhya postavila hiljadama godina ranije, i to na mnogo sadržajniji način od današnje fizike. Pokušaću u ovoj knjizi da pokažem da je sânkhya prva i do danas neprevaziđena nauka o čoveku kao svesnom subjektu i ključnom činiocu realnosti. Knjiga koja sledi plod je mojih transcendentalnih iskustava i pokušaja da ih ustanovim i razumem, a ne potrebe za filozofiranjem. Čak je i pisanje bilo samo način na koji sam konkretno ustanovljavao svoja iskustva. Knjigu sam pre tridesetak godina započeo najpre kao pisanje samome sebi, kao podsetnik, da bih je tek u ovom, konačnom izdanju, bolje prilagodio razumevaju čitalaca. Da ne bih zalutao u subjektivnost, razumevanje svojih iskustava stavio sam u teorijski okvir koji je dovoljno star, proveren i objektivan, a stariji i objektivniji od sânkhye nije mi poznat. Pokazalo se da je i sânkhya postala mnogo jasnija zahvaljujući mojim iskustvima; ona su bila neophodna za bolji uvid u sistem, tako da ovo nije postao subjektivan prikaz sânkhye, već samo originalniji i radikalniji od dosadašnjih. Sa mojom praksom budističke meditacije (zazen, oko 40 godina) i samoistraživanja kristalisala se sama od sebe shema kategorija prakrti (prirode) iz teorije sânkhye, kao univerzalna mapa postojanja. Ne samo da sam na njoj prepoznao ontološki status sopstvenih izmenjenih stanja svesti kroz sve dimenzije astrala, već i ontologiju religijskih, filosofskih, mističkih, naučnih, umetničkih i psiholoških iskustava, onako kako se prenose kroz istoriju i literaturu, i kako se manifestuju u životnoj stvarnosti, ovde i sada, mnogima od nas. Godine nepristrasnog opažanja i učenja uverile su me da je shema kategorija prirode, koja se ovde opisuje kroz celu knjigu, univerzalna mapa na kojoj se nepogrešivo može ustanoviti ontološki status svakog oblika postojanja, i da se s njom niko ne može izgubiti na putu spoznaje samoga sebe i svega što jeste. Sav moj napor ovde svodi se na razjašnjavanje svih detalja ove ontološke mape u kontekstu holističkog pogleda na svet i „sistemskog mišljenja” nove nauke. Shemu sam razjašnjavao u svetlosti religijskih, mističkih, filosofskih i naučnih iskustava koja su do sada opšte poznata, ili su bar dospela do mene preko literature i zapažanja. U tom smislu su ona ograničena i ovaj prikaz je samo pokušaj da se podstakne dalje istraživanje u tom pravcu. Okosnica cele sânkhye je u tome da se diferencijacija svesti i autentičnost čovekova ostvari u odnosu na celu prirodu (prakrti), u odnosu na celokupno postojanje – u transcendentalnoj duši (puruša) – a ne samo unutar uskog empirijskog područja. Prema sânkhyi čovekova duša je svest koja omogućava da priroda uopšte postoji. Sânkhya sam princip transcendentalne, neuslovljene svesti imenuje kao puruša, tj. čovek. Ne samo što govori o inteligentnom dizajnu, već ona čovekovu suštinu otkriva kao svesnog subjekta inteligencije koja sve omogućava. Sânkhya, dakle, i prirodu i čovekovu suštinu smešta na najviši ontološki nivo, dok drugi religijski i filosofski sistemi ne nadilaze pojedine kategorije unutar prirode. Takođe i naučne paradigme ostaju unutar em[1]pirijskog iskustva. Sânkhya to nadilazi zato što nije ni religija ni filozofija, ona je nastala davno pre nastanka svih religijskih i filozofskih sistema, pre svih projekcija u mitsko, apstraktno i simbolično. Dok ostali sistemi mišljenja i verovanja razdvajaju čovekovu dušu i prirodu, ili ih spajaju na nespretan i nenormalan način, sânkhya otkriva njihov pravi odnos. Ona to uspeva zato jer smelo sledi uvid da je čovekova duša ista svest koja omogućava prirodu i postojanje uopšte. Sânkhya uklanja sve moguće posrednike između čovekove duše i postojanja. Zapravo, kroz istoriju se pokazalo da svi takvi posrednici, oličeni u teološkim, filozofskim i naučnim institucijama i paradigmama, pokušavaju da spreče ovakav uvid u dušu čovekovu. Na taj način sânkhya se, kao prava nauka, bavi samo svešću i prirodom postojanja. Nauka o svesti je, dakle, postojala pre svih religija, i zvala se sânkhya. Nije bila spekulativna već praktična i zato je od nje nastala naučna praksa sistematskog osvešćenja čovekovog, joga, koja je sažeta u Patanjđalijevom delu Joga sutre. Religije i filozofije su nastale zaboravom te nauke o svesti, čovekovim propadanjem u sve veće uslovljavanje uma. Kada je čovek izgubio svu jasnoću svesti o sebi, u pokušaju da je povrati stvorio je filozofije i religije s kojima je svoju suštinu projektovao u nedostižne božanske visine. Sânkhya čovekovoj suštini daje najviši ontološki status zato što apsolutnu božansku svest, koja omogućava sámo postojanje, prepoznaje kao bit čovekovu ili dušu. Nigde drugde čovekova duša nije identifikovana tako jasno kao u sânkhyi. Upravo zato ni priroda nije nigde razotkrivena tako jasno kao u sânkhyi.

Ivan Antić